Στην διεπιστημονική έρευνα που συμβάλλει στην καλύτερη γνώση και συνέχεια στην προσφορότερη αντιμετώπιση και διαχείριση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, αναφέρθηκε σήμερα στην εισήγηση της η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού- στην παράπλευρη -εκδήλωση της Cop25 στη Μαδρίτη. Το συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας είναι ότι, εξαιτίας της μακράς Ιστορίας της, διαθέτει τεκμήρια από τις γραπτές πηγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα για την κατάσταση των κλιματικών αλλαγών και φαινομένων, που υποστηρίζουν την κατάρτιση σχεδίων για το μέλλον.
Στην εισήγησή της με θέμα «Μαθαίνοντας από το παρελθόν: Αρχαίες πηγές, μνημεία και τοποθεσίες, και η άυλη κληρονομιά», η κ. Λίνα Μενδώνη ανέφερε τα εξής:
«Θα παρουσιάσω», είπε η Λίνα Μενδώνη, «και ως αρχαιολόγος, χαρακτηριστικές μαρτυρίες της αρχαίας γραμματείας για τα κλιματικά φαινόμενα του παρελθόντος, ώστε να αντιληφθούμε πόσο στενά συνδέονται με το σχεδιασμό και την εφαρμογή συγκεκριμένων πολιτικών για την προστασία μνημείων και χώρων, σήμερα. Παρά το γεγονός ότι τα μνημεία στην Ελλάδα δεν διατρέχουν άμεσο κίνδυνο δε μπορούμε να υποτιμήσουμε τον κλιματικό κίνδυνο. Και γι αυτό λαμβάνουμε προληπτικά μέτρα.
Οι άμεσες και έμμεσες αναφορές στα υδρολογικά, κλιματικά και μετεωρολογικά φαινόμενα στον ευρύτερο Ελληνο-ρωμαϊκό κόσμο υπερβαίνουν τις χίλιες. Συνθέτουν μια εξαιρετικά ποικίλη ορολογία που περιλαμβάνει περισσότερους από εξήντα όρους.
Γνωρίζουμε την εκτενή περιγραφή και ταξινόμηση των μετεωρολογικών φαινομένων του Αριστοτέλη. Πριν από αυτόν, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης αναφέρθηκαν στον πρώτο σεισμό που συνέβη στη Δήλο τον 5ο αιώνα π.Χ. Πράγματι, το νησί αναδύθηκε, από τα βάθη του Αιγαίου, λόγω ηφαιστειακής έκρηξης, με αποτέλεσμα η «α-Δήλος» η αόρατη γη, να γίνει η ορατή Δήλος.
Σήμερα, το νησί απειλείται από την υποχώρηση της γεωλογικής πλάκας και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, η οποία εντείνεται από την κλιματική αλλαγή.
Τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ο Παυσανίας κατέγραψε τις πλημμύρες του ποταμού Αλφειού, στο ιερό της Ολυμπίας, καθώς και τις κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις στην παλαιότερη πόλη των Δελφών, που συσχετίζει με την εποχή του Δευκαλίωνα. Τα ίδια φαινόμενα που έχουν σχέση με τις πλημμύρες και τη διάβρωση, επαυξημένα από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, εξακολουθούν να συμβαίνουν και σήμερα σ’ αυτά τα δυο μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς. Απειλούνται και λόγω της μακρύτερης και ξηρότερης θερινής περιόδου.
Οι πηγές μπορούν να συσχετιστούν με τα έμμεσα αρχεία των κλιματολογικών συνθηκών, τα οποία προέρχονται από τη μελέτη φυσικών υλικών, συγκεκριμένα από την χρονολόγηση των κύκλων ανάπτυξης, την ανάλυση κόκκων γύρης, την ιζηματολογία, τους παγετώνες , καθώς και από αρχαιολογικές ενδείξεις. Πρόκειται για ένα ευρύ και πλήρες επιστημονικό αρχείο με στοιχεία για το ιστορικό του κλίματος.
Η σύγχρονη διεπιστημονική έρευνα περιλαμβάνει μια ποιοτική και συστηματική προσέγγιση σε σχέση με όλα τα διαθέσιμα δεδομένα. Αυτό μας βοηθάει: α) να ανασυνθέσουμε και να αναλύσουμε τις φυσικές καταστροφές και τους κινδύνους για την περίοδο πριν από τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις, β) να παρατηρήσουμε μακροπρόθεσμες τάσεις και επιπτώσεις από ιστορική άποψη, και γ) να εξετάσουμε την ευπάθεια και την ανθεκτικότητα των κοινωνιών του παρελθόντος.
Οι αρχαίες πηγές μας διαφωτίζουν για τον τρόπο και τον βαθμό ανταπόκρισης των ανθρώπων. Τέτοια είναι η περίπτωση ελληνικής επιγραφής σχετικά με την ιατρική βοήθεια προς τον πληθυσμό της Σάμου που παρείχε ο κρατικός γιατρός Διόδωρος, γιος του Διοσκουρίδη, μετά τον σεισμό του 199/8 π.Χ., που μπορεί να περιγραφεί και ως το πρώτο παράδειγμα διαχείρισης κρίσης.
Επιπλέον, οι μαρτυρίες επιτρέπουν την ανίχνευση επεισοδίων, όπου ο κλιματικός παράγοντας φαίνεται να έχει επηρεάσει άμεσα ή έμμεσα τις ιστορικές εξελίξεις, τη ζωή των ανθρώπων και τη σχέση τους με τη φύση και τα φαινόμενα της. Μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε καλύτερα την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, δηλαδή, την επίδραση του κλίματος στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη, αλλά και τον αντίκτυπο της ανθρώπινης δραστηριότητας στην αλλαγή του κλίματος.
Ο Ησίοδος στο διάσημο έπος «έργα και Ημέρες» περιγράφει τις δυσκολίες που είχε ο άνθρωπος κατά τους σκληρούς χειμώνες της Βοιωτίας γύρω στα 700 π.Χ., αλλά και τους τρόπους που ο άνθρωπος μπορούσε να προστατευθεί. Σύμφωνα με την Ιπποκράτεια Πραγματεία, η εποχική αλλαγή βρίσκεται στις ρίζες των επιδημιών και εξηγεί τη γενική κατάσταση της υγείας του ατόμου».
Η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού υπενθύμισε τη σχέση που αναγνωρίζει ο Βιτρούβιος μεταξύ των κλιματικών συνθηκών και της συμπεριφοράς και του ήθους των ανθρώπων, και μάλιστα πώς επιδρά το εύκρατο κλίμα στην ποιότητα της αρχιτεκτονικής.
«Ο Πλάτων», σημείωσε η υπουργός, «πίστευε ότι οι πλημμύρες που απειλούν την Αθήνα οφείλονταν στην κοπή δένδρων και την επακόλουθη αποδάσωση του Όρους Υμηττού κατά την κατασκευή του Παρθενώνα. Ο μαθητής του Αριστοτέλη Θεόφραστος, στον τρίτο αιώνα π.Χ., συζήτησε για πρώτη φορά τον ρόλο που παίζει το νερό στη συγκράτηση των κλιματολογικών συνθηκών και ισχυρίστηκε ότι τα ακραία κύματα καύσωνα και η ξηρασία είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση των επεισοδίων παγετού στην καλλιέργεια ελαιόδεντρων.
Η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην καλλιέργεια των ελαιόδεντρων, που αποτελεί μέρος της άυλης κληρονομιάς μας, εξακολουθεί να είναι παρούσα και σήμερα. Για παράδειγμα, οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι γνωρίζουν και τις πρακτικές που συνδέονται με τη βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πόρων (λιβάδια, πηγές νερού κλπ.) καθώς και με την παραγωγή ποιοτικών προϊόντων διατροφής.
Η «τέχνη της ξερολιθιάς» -ένα άλλο στοιχείο που αναγράφεται στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, αφορά στην κατασκευή δομών από πέτρα, χωρίς συνδετικό υλικό , η οποία αναφέρεται στις πρακτικές αειφόρου γεωργικής διαχείρισης. Εκτός από την πρακτική αξία για τη γεωργία, αλλά και για την πρόληψη της απερήμωσης, η ξηρή πέτρα μας θυμίζει την απαράμιλλη ομορφιά της χειροτεχνίας, μια ζωντανή κληρονομιά, που βλέπουμε στις Κυκλάδες».
Η υλική πολιτιστική κληρονομιά έχει, επίσης, άυλες διαστάσεις. Όλα τα μνημεία, κινητά και ακίνητα, είναι προϊόντα άυλης τεχνογνωσίας: τοιχοποιία, ξυλουργική κλπ. Παράλληλα, το γενικό πολιτιστικό τοπίο, ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, ενσωματώνει τόσο τις τεχνικές καλλιέργειας όσο και τις γνώσεις και πεποιθήσεις το σύμπαν και τη φύση»
«Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, τόνισε η υπουργός, στην άυλη κληρονομιά μπορεί να είναι συντριπτική. Ωστόσο, η άυλη κληρονομιά διαθέτει μια τεράστια δυναμική, ως αναπόσπαστο μέρος κάθε σχεδίου πρόληψης κινδύνων για τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους. Επιπλέον, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να είναι χρήσιμη όταν αντιμετωπίζουμε τα «τραύματα» που προκαλούνται από βίαιους εκπατρισμούς εξαιτίας κλιματικών αλλαγών ή συγκρούσεων.
Το ψήφισμα 15 της 11ης Διακυβερνητικής Επιτροπής (με τίτλο “Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης”) αναγνωρίζει τη διπλή φύση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης: αφενός μπορεί να απειληθεί άμεσα η βιωσιμότητά της, αλλά αφετέρου να συμβάλει καθοριστικά στην ανθεκτικότητα και αποκατάσταση των πληθυσμών που έχουν πληγεί».
«Οι πολιτικές και τα εργαλεία που χρησιμοποιεί το υπουργείο Πολιτισμού», είπε η κ. Μενδώνη, «για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της χώρας μας, βασίζονται τόσο στην επιστημονική όσο και στην παραδοσιακή γνώση. Στο ΥΠΠΟΑ έχει δημιουργηθεί ειδική διεπιστημονική ομάδα εργασίας με στόχο την αξιολόγηση των δυνητικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά. Μελετά εξειδικευμένα σχέδια προσαρμογής οποία θα αποτελούν μέρος των υφιστάμενων σχεδίων διαχείρισης.
Ένα από τα κύρια εργαλεία μας είναι η ψηφιακή καταγραφή και διαχείριση 21.000 μνημείων και χώρων, καθώς και οι ζώνες προστασίας τους, με τη βοήθεια ενός ολοκληρωμένου συστήματος πληροφοριών, το λεγόμενο Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο, το που μπορεί να συνδεθεί με τους κλιματικούς χάρτες. Ένα επιπλέον στοιχείο είναι η επίδραση της αλλαγής του κλίματος στις ενεργειακές ανάγκες των Μουσείων καθώς και στην ποιότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος τους. Η ευαισθητοποίηση, μέσω μακροπρόθεσμων δράσεων επικοινωνίας , αποτελεί μέρος της συνολικής στρατηγικής μας. Τέλος, αλλά όχι λιγότερο σημαντική, είναι η συνεχής εκπαίδευση των στελεχών που χειρίζονται ανάλογα θέματα.
Στο πλαίσιο αυτό, είχαμε προτείνει στην σύνοδο της Νέας Υόρκης τη δημιουργία ενός διεθνούς θερινού σχολείου. Ο στόχος του θερινού σχολείου που ετοιμάζουμε για τον Σεπτέμβρη δεν είναι απλώς η ευαισθητοποίηση της διοίκησης σχετικά με την ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς από την αλλαγή του κλίματος, αλλά κυρίως να πείσει για τον επείγοντα χαρακτήρα των προληπτικών ενεργειών που πρέπει να ληφθούν και την ανάγκη ενσωμάτωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς στα σχέδια προσαρμογής των αρχαιολογικών χώρων
Η σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή προβλέπει την ανάπτυξη σε κάθε χώρα ειδικών σχεδίων προσαρμογής μέχρι το 2030. Η πρωτοβουλία του ΥΠΠΟΑ είναι εξέχουσας σημασίας διότι τα εθνικά σχέδια προσαρμογής δεν αποδίδουν στην πολιτιστική κληρονομιά την θέση που της αξίζει».
Στη συνέχεια ο πρόεδρος της ομάδας εργασίας του ΥΠΠΟΑ καθηγητής κ. Κώστας Καρτάλης σημείωσε:
«Για την ανάπτυξη δεξιοτήτων (capacity building) στη θεματική “Κλιματική Αλλαγή και Πολιτιστική Κληρονομιά”, το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού θα διοργανώσει διεθνές θερινό σχολείο για στελέχη της δημόσιας διοίκησης από διάφορες ειδικότητες (αρχαιολόγοι, ειδικοί στην κλιματική αλλαγή, (αρχιτέκτονες τοπίου, μηχανικοί, οικονομολόγοι, κ.α.). Σκοπός του θερινού σχολείου θα είναι η γνωριμία με τις δραστηριότητες διεθνών οργανισμών (όπως τα Ηνωμένη Έθνη, η UNESCO, το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, κ.α.) στο αντικείμενο της κλιματικής αλλαγής, η κατανόηση των κινδύνων που προκύπτουν για τους αρχαιολογικούς χώρους λόγω της κλιματικής αλλαγής, η γνωριμία με τα κλιματικά μοντέλα -αλλά και η εμπιστοσύνη προς αυτά- με τα οποία προσομοιώνονται οι μελλοντικοί κλιματικοί κίνδυνοι, η εξειδίκευση των μέτρων που πρέπει να ληφθούν για την ενεργειακή αναβάθμιση των Μουσείων που εκτιμάται ότι θα αντιμετωπίσουν αυξημένες ανάγκες για ψύξη και εντέλει η κατάρτιση σχεδίων προσαρμογής τοπικού ή περιφερειακού χαρακτήρα. Πρόκειται για μια σημαντική πρωτοβουλία που καλύπτει ένα σοβαρό κενό στο επίπεδο των εργασιών των Ηνωμένων Εθνών για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Για τα σχέδια προσαρμογής, θα ληφθεί υπόψη τόσο η υλική όσο και η άυλη πολιτιστική κληρονομιά όσο και η ανάγκη συναντίληψης με τις τοπικές κοινωνίες. Ήδη έχουμε καταγράψει τους κλιματικούς κινδύνους για αρκετούς αρχαιολογικούς χώρους, γεγονός που θα βοηθήσει σημαντικά τις εργασίες του θερινού σχολείου».
